लहान मुले, महिला आणि तरुणांना शिक्षित, निरोगी आणि सुरक्षित बनवण्यासाठी करुणा हे माध्यम बनेल – सुमेधा कैलाश

टाकळी हाजी | (आकाश खटाटे)

पुणे जिल्ह्यातील शिरूर येथील जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळेत 10 मार्च 2025 रोजी बालमित्र ग्राम कारवाँचे उद्घाटन करण्यात आले. सत्यार्थी मूव्हमेंट फॉर ग्लोबल कम्पॅशनचे सह संस्थापक सुमेधा कैलाश यांनी कारवांला हिरवा झेंडा दाखवला आणि संदेश दिला की “सर्व प्रकारच्या समस्यांचे निराकरण करुणा, बालमजुरी, दया, बालमजुरी यासारख्या अनेक समस्यांचे समाधान शक्य आहे. अत्याचार, बालविवाह इ. सामाजिक दुष्कृत्ये दूर होतील.”

शांततेचे नोबेल पारितोषिक मिळालेले कैलाश सत्यार्थी यांनी 2001 साली ‘बाल मित्र ग्राम’ ची संकल्पना मांडली. बाल मित्र ग्राम अभियानाची सुरुवात राजस्थानमध्ये सुमेधा कैलाश यांनी केली, पहिला पाया बाल मित्र ग्राम पापडी येथे घातला गेला. जिथे प्रत्येक मूल सुरक्षित, शिक्षित आणि शोषणमुक्त असेल. हा उपक्रम मुलांच्या लोकशाही सहभागाला चालना देण्यासाठी तसेच त्यांना त्यांच्या हक्कांची आणि कर्तव्यांची जाणीव करून देण्याचा प्रयत्न आहे. प्रत्येक बालक आनंदी असेल, त्याचा आवाज ऐकू येईल आणि कोणतेही बालक बालमजुरी किंवा शोषणाला बळी पडू नये, असे वातावरण निर्माण करणे हा बाल मित्र ग्रामचा उद्देश आहे. या उपक्रमाच्या माध्यमातून लहान मुले, महिला आणि तरुणांना संघटित करून गावाच्या सर्वांगीण विकासात त्यांचा सहभाग निश्चित केला जातो.

बाल मित्र ग्राम कारवाँ हा बाल मित्र ग्राम मॉडेलचा अविभाज्य भाग आहे, जो सध्या शिरूरमधील 40 गावांमध्ये बांधला जात आहे. आणि लवकरच 80 गावांमध्ये विस्तारित करण्याचे नियोजन आहे. भविष्यात त्याचा विस्तार आणखी गावांमध्ये केला जाईल. बालमित्र ग्राम मॉडेलचे उद्दिष्ट बालमजुरी, बाल तस्करी आणि बालविवाह दूर करणे आणि बाल-अनुकूल समुदाय निर्माण करणे हे आहे जेथे प्रत्येक मुलाला समानता, शोषणापासून संरक्षण, स्वातंत्र्य, शिक्षण, आरोग्य आणि सुरक्षित वातावरण तसेच ओळख आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा अधिकार मिळू शकेल.

बाल मित्र ग्राम कारवाँ ही कैलाश सत्यार्थी चिल्ड्रन फाऊंडेशन द्वारे चालवली जाणारी एक राष्ट्रव्यापी जनजागृती मोहीम आहे, ज्याचा उद्देश ग्रामीण भारतातील मुले, महिला आणि तरुणांना सुशिक्षित, निरोगी आणि सुरक्षित बनवणे आहे. या अभियानांतर्गत पथनाट्य, गाणी, भित्तीलेखन, सामुदायिक बैठका, पत्रिका वाटप अशा उपक्रमांद्वारे ग्रामीण समाजात जनजागृती करण्यात येणार आहे.

यावेळी पथनाट्य संघाने “बाल मित्र ग्राम : भविष्याकडे दयाळू गाव” या विषयावर सादरीकरण केले. या नाटकाच्या माध्यमातून बाल हिंसेविरुद्ध जनजागृती, बाल मित्र ग्रामची संकल्पना आणि त्याच्या निर्मितीची प्रक्रिया प्रभावीपणे मांडण्यात आली, ज्याला प्रेक्षकांनी भरभरून दाद दिली. बाल मित्र ग्राम कारवांसारख्या अनेक जनजागृती मोहीम कैलास सत्यार्थी चिल्ड्रन फाऊंडेशने राबविल्या आहेत. जनजागृती करण्याच्या उद्देशाने 1987 मध्ये नोबेल शांतता पुरस्कार मिळालेल्या कैलाश सत्यार्थी यांच्या आवाहनाने ‘मुक्ती कारवां’ सुरू करण्यात आला. दिल्लीतील राजघाट येथील महात्मा गांधींच्या समाधीपासून सुरू झालेला हा कारवाँ आज बालमित्र ग्राम कारवाँ म्हणून सुरू आहे. या ताफ्याने 28 वर्षात 10 लाख किलोमीटरचा प्रवास केला आहे. ज्यामध्ये देशभरातील हजारो गावांमध्ये मुलांच्या शोषणाविरोधात जनजागृती मोहीम राबवण्यात आली आहे. आता तो बाल मित्र ग्राम कारवाँ म्हणून सुरू होत आहे.

हा काफिला महाराष्ट्र, झारखंड आणि राजस्थानमधील 300 गावांना भेट देईल आणि मुले, महिला, पंचायत प्रतिनिधी, युवा क्लब आणि महिला मंडळांच्या मदतीने समुदायाचा सहभाग मजबूत करेल. ही मोहीम गावोगावी जाऊन बाल हक्क आणि सामाजिक बदलांबद्दल जागरुकता निर्माण करण्यासाठी, समुदायांना सशक्त करण्यासाठी आणि प्रत्येक मुलाच्या सुरक्षित, सुशिक्षित आणि उज्ज्वल भविष्यासाठीचा संकल्प मजबूत करेल.

या बालमित्र ग्राम कारवाँच्या उदघाटन समारंभात मोठ्या संख्येने लोक सहभागी झाले होते. उदघाटन समारंभाचे स्वागत , जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळा शिरूर ग्रामीणच्या मुख्याध्यापिका सुनीता जगताप यांनी केले. शाळेतील मुलांनी सादर केलेल्या स्वागत गीताने कार्यक्रमाची सुरुवात झाली. यावेळी जय जाधव (बाल सरपंच, शिरूर ग्रामीण), निशांत नरके (बाल महापंचायत सदस्य) आणि सानवी कुल (बाल महापंचायत सदस्य) यांच्या हस्ते दीपप्रज्वलन करण्यात आले.या कार्यक्रमाचे मुख्य अतिथी म्हणून शिरूर (घोडनदी) वकील संघाचे अध्यक्ष अमित खेडकर ,प्रमुख पाहुणे शिरूरचे पशु संवर्धन विकास अधिकारी ऋषिकेश जगताप, शिरुर पंचायत समितीचे शिक्षण विस्तार अधिकारी किसन खोडदे, वैशाली सटाले , सरपंच शिल्पा गायकवाड उपस्थित होते.

कैलास सत्यार्थी चिल्ड्रन फाऊंडेशनच्या वतीने राबविण्यात येत असलेल्या बाल मित्र ग्राम उपक्रमाचे सर्वांनी कौतुक केले व सर्वतोपरी सहकार्य करण्याचे आश्वासन दिले. कैलाश सत्यार्थी चिल्ड्रन फाउंडेशनचे कार्यकारी संचालक राकेश सेंगर यांनी बाल मित्र ग्राम कार्यक्रमाविषयी सविस्तर माहिती दिली. या कार्यक्रमाला सुमारे 300 लोक उपस्थित होते.

या मोहिमेच्या उद्घाटन समारंभाच्या अगोदर प्रमुख पाहुणे सुमेधा कैलाश यांनी कर्डेलवाडी बाल मित्र ग्राम, शिरूर येथे चौपाल करून बीएमजी कमिटी, महिला मंडळ, युवा मंडळ, बाल पंचायत यांची बैठक घेतली आणि या कार्यक्रमाच्या माध्यमातून आजवर केलेले प्रयत्न, अनुभव, आव्हाने आणि पुढे काय उपाय केले पाहिजेत यावर चर्चा केली. यामध्ये कर्डेलवाडी बाल मित्र ग्राम च्या सरपंच लताताई कर्डिले, कर्डेलवाडी बाल मित्र ग्राम युवा मंडळाचे अध्यक्ष तुषार दसगुडे , महिला मंडळ, कर्डेलवाडी बाल मित्र ग्रामचे अध्यक्ष सपना विक्रम कर्डिले व बाल सरपंच गणेश जाधव आदी उपस्थित होते. सूत्रसंचालन सुनीता टोणगे यांनी केले तर आभार राणीताई कर्डिले यांनी मानले.

या ताफ्याचे नेतृत्व मुकेश आणि अनिल या बंधपत्रातून मुक्त झालेले दोन तरुण करत आहेत. यावेळी गावातील कर्डेलवाडी बाल मित्र ग्राममध्ये बाल मित्र चौपालची स्थापना करण्यात आली. बालमजुरी, बाल तस्करी, बालविवाह आणि बाल लैंगिक शोषण यासारख्या सामाजिक वाईट गोष्टींपासून गावांना मुक्त करणे आणि प्रत्येक मूल विशेषतः मुलींनी शाळेत जाणे सुनिश्चित करणे हे या मोहिमेचे उद्दिष्ट आहे. यासोबतच, या उपक्रमांतर्गत पंचायतींना बाल पंचायतींना मान्यता देण्यासाठी, युवा आणि महिला क्लब तयार करण्यासाठी आणि बालकेंद्रित विकासाला प्रोत्साहन देण्यासाठी प्रवृत्त केले जाईल. तरुणयुवक आणि महिला क्लबच्या माध्यमातून स्थानिक समस्यांवर तोडगा काढण्याचे कामही केले जाणार आहे.